امروز یکشنبه 30 اردیبهشت 1403
صفحه اصلی | درباره ما | تماس با ما

کاهش اضطراب در دانش آموزان پایه ششم

 0

مقدمه

حدود هفت سال از اجرای طرح ارزشیابی توصیفی می گذرد. اجرای این طرح اگرچه نتایج مثبت بسیاری به همراه داشت اما به دلیل وجود تناقض هایی در نحوه اجرا لطماتی به نظام آموزشی دانش آموزان و معلمان وارد کرده است. از جمله این که دانش آموزان پایه های اول تا پنجم بدون برنامه ای برای آزمون های دوره های و تنها با ارزشیابی فرآیندی مورد سنجش قرار می گیرند حال آن که در پایه ششم با برنامه آزمون های هماهنگ ترم دوم و حتی آزمون های ورود به مدارس نمونه دولتی و تیزهوشان مواجه می شوند. اهمیت ورود به این مدارس برای آنان و اولیا به حدی ست که آنان را تحت شدیدترین فشارهای عصبی و اضطراب و استرس قرار می دهد.

نتایج تحقیقات مختلف نشان داده است 15 تا 30% دلایل افت تحصیلی در میان دانش آموزان به دلیل اضطراب و استرس در سر جلسه می باشد.

تعریف افت تحصیلی

افت از نظر لغت به معنای کمبود کمی و کم وکاست و نقصان است منظور از افت تحصیلی دانش آموزان کاهش عملکرد تحصیلی دانش آموزان از سطح رضایت بخش به سطحی نا مطلوب است: همچنین افت تحصیلی در لغت به معنای ضایعات منابع کردن که بیشتر از نظر اقتصاددانان مطرح شده است اما در بعضی از متون فارسی کلمه ترک تحصیل نیز معادل افت تحصیلی در نظر گرفته شده است به عبارتی افت تحصیلی عبارت است از نزول از یک سطح بالاتر به سطح پایین تر در تحصیل و آموزش. افت تحصیلی به معنای دقیق آن زمانی است که فاصله قابل توجهی بین توان و استعداد بالقوه و توان بالفعل فرد در فعالیتهای درس و پیشرفت تحصیلی مشهود است. اگر چه این تعریف می تواند همه کسانی را که به دنبال شکستهای پی درپی از تحصیل عقب مانده اند و یا به اصلاح مردود شده اند را در برگیرد اما مفهوم افت تحصیلی صرفاً در تجدیدی خلاصه نمی شود می تواند شامل هر دانش آموزی باشد که نمرات او کمتر از توان بالقوه و حد انتظار اوست.

تعریف اضطراب

اضطراب شامل احساس عدم اطمینان، درماندگى و برانگیختگى فیزیولوژیکى است. به‌طور کلى اضطراب یک احساس منتشر، بسیار ناخوشایند و اغلب مبهم دلواپسى است که با یک یا چند حس جسمى مانند احساس خالى شدن سر دل، تنگى قفسه سینه، طپش قلب، تعریق، سردرد و غیره همراه است.

اضطراب به عنوان یک پدیده ی متداول و مهم آموزشی، رابطه ی تنگاتنگی با عملکرد تحصیلی دارد. این پدیده یکی از متغیرهای شناختی هیجانی بسیار مهم است که از سال های بسیار دور وجود داشته و ارزیابی عملکردکودکان و نوجوانان را تحت تاثیر قرار داده است.

تعریف پیشرفت تحصیلی

پیشرفت تحصیلی عبارت است از میزان یادگیری دانش آموزان یا دانش آموز از مطالب درسی آموخته شده که بر اساس نمره امتحانات گرفته شده از دانش آموزان سنجیده می شود و منظور اندازه گیری میزان آموخته های فردی دانش آموزان، مقایسه ی میزان موفقیت دانش آموزان یا میزان نیل به هدف های آموزشی می باشد.

شرح مطلب

نویسندگان، قرن هفدهم را عصر روشن بینی، قرن هجدهم را عصر منطق، قرن نوزدهم را عصر پیشرفت و قرن بیستم را عصر اضطراب نام نهاده اند. اما مسلم است که اضطراب عصر و زمان نمی شناسد و همیشه همراه بشر بوده است. پژوهش های اولیه اضطراب کودکان، توسط امن ساراسون و همکاران در دانشگاه بیل وای، ساراسون و همکاران در دانشگاه واشنگتن انجام گرفته است. بر اساس پژوهش های آن ها که در مورد کودکان پایه دوم مقطع ابتدایی انجام گرفت، مشخص شد که میزان اضطراب در پایه های بالاتر افزایش یافته و همواره به گونه ای پایدار، دختران در مقایسه با پسران، سطوح بالاتری از اضطراب را نشان داده اند، همچنین مشاهده گردید که اضطراب به طور قابل توجهی در تمام پایه های ابتدایی، با عملکرد تحصیلی ضعیف نمره های کلاسی و مردود شدن در یک پایه، رابطه دارد.
پژوهش های مشابه نشان داده اند که دانش آموزان دارای اضطراب بالا، به هنگامی که از آنان انتظار موفقیت می رود، عملکرد ضعیفی از خود نشان می دهند، اما دانش آموزان دارای اضطراب پایین در چنین موقعیتی عملکرد خوبی ارایه می دهند.

زمانی که به دانش آموزان دارای اضطراب امتحان بالا، آموزش و دستورالعمل داده می شد، خود درگیری، موجب کاهش عملکرد آنان می گردید اما در شرایط اطمینان بخش و فارغ از آموزش و دستورالعمل، تفاوتی در عملکرد دانش آموزان دارای اضطراب بالا و اضطراب پایین مشاهده نگردید.
ساراسون خاطر نشان می سازد که وقتی اضطراب برانگیخته می شود، الزاما مزاحم عملکرد امتحان نخواهد بود و تاثیری که در نتیجه امتحان می گذارد، به این بستگی دارد که فرد چگونه به اضطراب واکنش نشان دهد.

اضطراب امتحان
اکثر ما از روبرو شدن با موقعیت های تهدید آمیز یا فشارزا احساس تنش و اضطراب می کنیم. این گونه احساسات واکنش های بهنجار در برابر فشار روانی هستند.
وقتی که فرد در خصوص کارآیی و توانایی ذهنی خود در موقعیت امتحان دچار نگرانی و اضطراب گردد، به نحوی موجب کاهش و افت عملکرد واقعی وی شود، می توان گفت که او دچار اضطراب امتحان است.
دانش آموز دارای اضطراب قادر به بیان دانسته های خویش در امتحان نیست لذا، انتظار می رود بین نمره های اضطراب امتحان و نمره های درس، رابطه معکوس وجود داشته باشد.

تحقیقات متعددی روی تاثیر اضطراب صورت گرفته است و بر همین اساس متخصصان تعلیم و تربیت، اضطراب تحصیلی و امتحان را بر دو دسته تقسیم می کنند:

اضطراب تسهیل کننده یا تسریع کننده: جنبه هایی از اضطراب وجود دارد که کارکرد افراد را در موقعیت های پیشرفت معینی بهبود می بخشند. تحقیقات نشان داده اند که میزان متوسط اضطراب و فشار هیجانی موجب تسهیل کارکرد فرد می شود.


اضطراب ناتوان کننده: اگر اضطراب از حد معینی فراتر رود باعث حواس پرتی، پریشانی و احساس درماندگی فرد می گردد. در این حالت فرد دچار کاهش بازده و افت عملکرد می شود.

تحقیقات متعدد نشان داده اند که اضطراب نه تنها باعث نقایص هوشی و شناختی می گردد، بلکه می تواند موجب بروز اختلالات رفتاری و جسمی شود. این حالت قادر است کارکردهای شناختی، هوشی روان و دقیق فرد را مختل کند. اضطراب امتحان یادآوری آموخته های قبلی را مغشوش کرده، عملکرد فرد را مختل می سازد.


افرادی که دارای اضطراب امتحان بالایی هستند در مقایسه با همکلاسان دارای اضطراب امتحان پایین، عملکرد ضعیف تری دارند. دانش آموزان دارای اضطراب امتحان بالا نسبت به گروه دارای اضطراب پایین نگران تر، آشفته تر و بی توجه تر هستند. این حالت موجب افت عملکرد آزمودنی های مضطرب می شود و نتایج آن ها را کاهش می دهد. متغیرهای زیادی با اضطراب امتحان رابطه دارند که در این میان نقش اضطراب عمومی و کلی مهم تر است. اضطراب عمومی و کلی حالتی است که در آن تشویش و نگرانی ناتوان کننده فرد بسته به موضوع خاصی نیست و حالت آزاد و منتشر دارد. اضطراب عمومی و کلی با اضطراب امتحان رابطه معنی داری دارد.


به عبارتی، هر قدر میزان اضطراب عمومی فرد بالاتر باشد، میزان اضطراب امتحان او نیز بالاتر است.

آغاز مشکل
پس از سال ها تدریس در سیستم نمره ای و توصیفی متوجه شدم با فرا رسیدن ایام امتحانات، دلهره دانش آموزان هم شروع می شود. آنان در هر سن و سالی که باشند بازهم چون نگرانی های مختلف مربوط به درس خواندن در ذهن شان شکل می گیرد دچار اضطراب و ترس از امتحان می شوند. گروهی از دانش آموزان عصبانی، افسرده، پریشان، ناراحت و مضطرب می شوند و گروهی دیگر، به حدی آشفته و نگران می شوند که پاسخ سوالات ساده را هم از یاد می برند.

داشتن کمی اضطراب و دلهره در ایام امتحانات امری طبیعی ست چرا که موجب حرکت و انگیزه بچه ها برای یادگیری و موفقیت می شود. اما اگر این نگرانی به حدی برسد که تاثیر منفی بر روند آموزش روزانه آنان بگذارد و مانعی برای پیشرفت آنها شود، غیرطبیعی و نامعقول است.


دلایل اضطراب

واضح است که یک دانش آموز ابتدایی درباره اضطراب چیز زیادی نمی داند. من پس از صحبت با دانش آموزان مضطرب متوجه شدم دلایل اضطراب در آنان متفاوت است.

علت اضطراب گروهی از دانش آموزان، عدم مدیریت زمان و هوش و استعدادشان است. در حالی که می توانند با کمی تلاش، برنامه ریزی و به کارگیری روش های گوناگون کاهش اضطراب موفقیت خود را در امتحانات تضمین کنند.

در برخی موارد عدم مطالعه دقیق و اصولی موجب ایجاد اضطراب در آنان می شود. بسیاری از دانش آموزان قبول دارند زمانی که دقیق تر و عمیق تر مطالعه می کنند اضطراب امتحان در آنها کاهش می یابد. وقتی که ما بیشتر درباره موضوعی بدانیم مهارت و اعتماد بیشتری نسبت به دانسته های خود پیدا می کنیم. اما در بسیاری از موارد همین هم پشت گوش انداخته می شود.

مورد بعدی می تواند نداشتن اعتماد به نفس باشد. به طور حتم، دانش آموزانی که اعتماد به نفس خوبی دارند با اتکا به تلاش و کوشش خود می توانند با آرامش و آسودگی سر جلسه امتحان بروند و آزمون شان را با کمترین دلهره و تشویش بدهند. اما امان از دانش آموزی که خود را باور ندارد.

بسیاری از دانش آموزان روش های صحیح مطالعه را نمی شناسند. آنان وقت زیادی صرف انجام کارهای مدرسه می کنند اما در نهایت نتیجه ای نمی گیرند.

در مواردی هم دانش آموزان یا اولیای آنان به توانمندی فردی او آگاهی ندارند و حدود انتظاراتشان بالاست. نتیجه این می شود که اولیا با توهین و تحقیر سبب کاهش عزت نفس و توانمندی فرزند خود می شوند یا این که عدم نتیجه گیری مطلوب باعث سرخوردگی و یاس دانش آموز می گردد.

بسیاری از باورها نیز هستند که موجب اضطراب در دانش آموزان می شوند و بر عملکرد آنان تاثیر می گذارند. برای مثال:

برخی از دانش آموزان از طرف خانواده هایشان برای گرفتن نمرات بالاتر از توان خود تحت فشار هستند.

برخی از دانش آموزان درس های خود را به طور مستمر نخوانده اند و عقب افتاده اند.

برخی از آنان خود را بدشانس می دانند و معتقدند سوالاتی سر امتحان می آید که نخوانده اند.

برخی هم عزت نفس کافی ندارند.

راهکارهایی برای کاهش اضطراب

یاد خدا آرام بخش دلهاست. همیشه از دانش آموزانم می خواهم به خداوند توکل کنند تا هر آنچه را که لازم است به آنان ارزانی دارد.

برای کاهش اضطراب دانش آموزانم که در بسیاری از موارد حاصل از عدم استفاده درست آنها از نیروی فکر و وقتشان بود تلاش کردم اهمیت برنامه ریزی و استفاده درست از زمان را به آنان گوشزد کنم. همسو با این جریان از آموزه های درس مطالعات استفاده کردم و با دادن عناوین متعدد در حوزه درس انشا در راستای برنامه ریزی برای وقت و عمر به تعمیق و تثبیت یک عملکرد ذهنی مثبت که همانا برنامه ریزی و مدیریت زمان بود همت گماشتم.

برای بالا بردن دقت و عمق مطالعه دانش آموزانم از آنان خواستم نسبت به آموزش حساس و منظم باشندو گام به گام با کلاس پیش بروند. واضح است که نمی توان از دانش آموزان کم سن و سال ششم این همه مسئولیت پذیری انتظار داشت. بنابراین سعی کردم با برگزاری آزمون های درس به درس از انبار شدن درس ها پیشگیری کنم.

برای بالابردن اعتماد به نفس دانش آموزانم از توانایی ها و شگفتی های مغز انسان بارها و بارها سخن گفتم و سعی کردم دانش آموزانم را به واسطه کارهای هرچند کوچکشان تشویق کنم. دانش آموزی که ریاضی را خوب یاد نمی گرفت در نقاشی بی نظیر بود. کار من این بود که از توانمندی ها بگویم و برای جبران نقاط ضعف انگیزه ایجاد کنم.

با توجه به آزمون های مکرر کلاسی که در طول سال می گرفتیم و همه گیر بودن اضطراب در دانش آموزانم از آنان خواستم برای مقابله با چنین طرز فکرها و باورهایی، باید بلافاصله مداد و کاغذ به دست بگیرند و به نوشتن و خواندن درس هایش ادامه دهند و به عبارتی اجازه ندهند این افکار وقت آنان را بگیرند. همین قدر که دانش آموز مطلبی را بخواند یا مساله ای را حل کند، علائم نگرانی و اضطراب او کاهش خواهد یافت.


اقدام دیگر من این بود که با توجه به تجربیات سالیان گذشته تصمیم گرفتم انجام تکالیف درسی، تمرین حل کردن،... از ابتدای سال تحصیلی با نظم و جدیت دنبال شود. اگر دانش آموزی در هر مرحله از انجام تکالیف خود کوتاهی کند در همان مقطع باید مشکل خود را حل می کرد و واضح است وقتی اجازه ندهیم اشکالات به روی هم انبار شوند گام مهمی برای بالا بردن اعتماد به نفس دانش آموزان برداشته ایم.

همه ما می دانیم هر گونه سخت گیری بی مورد و تنبیه دانش آموز به دلیل نگرفتن نمره های عالی، باعث تشدید اضطراب دانش آموز می شود. راه حل بالا بردن نمرات پایین بچه ها در تنبیه کردن آنها نیست، بلکه در ریشه یابی مشکلات آن هاست. مثلا برخی از دانش آموزان از جمله زهره زینب و مهسا دارای اشکالاتی بودند که از سالهای تحصیلی گذشته با خود حمل می کردند. در همان ابتدای سال از اولیای آنان خواستم برای رفع اشکالات ریاضی مربوط به سال های گذشته اقدام کنند که البته بسیار موثر بود. چون وقتی اشکال روی اشکال انبار می شود نه تنها یادگیری اتفاق نمی افتد بلکه موجب افزایش اضطراب و تخریب عملکرد و از بین رفتن انگیزه دانش آموز می شود.

برخی از اولیا شناخت کافی نسبت به توانایی های فرزندشان ندارند. اگر پدر و مادر خواسته هایی دور از توان و استعداد کودکانشان داشته باشند، آنان را چنان نگران و پریشان می کنند که راه دستیابی به موفقیت برایشان غیرممکن و سخت می شود. هر دانش آموز نیز باید توانایی ها و نقاط ضعف و قوت خود را بشناسد و در اصلاح نقاط ضعف خود تلاش کند. من تلاش کردم به شناخت دانش آموز و اولیای وی از او کمک کنم و سطح توقعات را متوازن نمایم.

در عین حال من از دانش آموزان قوی برای برطرف کردن اشکالات دانش آموزان ضعیف استفاده کردم. این کار به تقویت روحیه پرسشگری و امیدواری دانش آموزانم منجر شد.

تفاوت فردی نیز عامل بسیار مهمی ست هرگز نباید تفاوت های فردی بین دانش آموزان را نادیده بگیریم. برای تشویق بچه ها به درس خواندن می توان به آنها دلگرمی داد و با حمایت های کلامی مثبت خود آنها را نسبت به استعدادهایی که در وجودشان هست آگاه کرد تا ریشه های ترس و اضطراب در آنها از بین رود. هر دانش آموز فقط باید با خودش مقایسه شود.

اولیای دانش آموزان نقش بسیار مهمی در کنترل هیجان و اضطراب قبل از آزمون دارند. در این راستا با برگزاری جلسات متعدد آموزش خانواده پس از شرح مشکل از اولیا خواستم برای کاهش اضطراب فرزندانشان با من همکاری کنند. مثلا از دادن مسئولیت های مختلف از قبیل نگهداری از خواهر یا برادر کوچک به آنان خودداری کنند. از مسافرت های غیر ضروری خصوصا در ایام امتحانات و یا روزهای غیرتعطیل بپرهیزند. سطح انتظارات خود را کاهش دهند و فرزندشان را با دیگران مقایسه نکنند. تلاش کنند تا فضای درون خانواده در آرامش و سلامت روانی باشد. با کلام خود سعی در مطرح کردن توانمندی های مثبت فرزندشان داشته باشند. از تحقیر و سرزنش آنان خودداری کنند. با فرزند خود ارتباطی مناسب ایجاد کنند و به او دلگرمی و آرامش دهند. شرایط منزل را به گونه ای فراهم کنند که فرزندشان زودتر از موعد در شب قبل از امتحان بخوابد و زودتر از موعد، فرزندشان را از خواب بیدار کرده تا عوامل محیطی مثل دیررسیدن و ترافیک او را دچار اضطراب نکند. سعی کنند در زمان امتحانات از شرکت در مراسم و میهمانی ها و رفت و آمدهای خانوادگی دوری کنند.

باید روش های مطالعه صحیح را به دانش آموزان می آموختم. در همین راستا گام اول تنظیم برنامه درسی مناسب برای گذراندن موفقیت آمیز امتحانات بود. برنامه ریزی درست به دانش آموز کمک می کند تا وقتش را بین درس های مختلف تقسیم کند و از انرژی ذهنی خود بهترین استفاده را ببرد. برای مثال، می تواند برنامه ریزی خود را براساس وقت بیشتر برای درس های مهم تر و یا وقت بیشتر برای درس هایی که در آن ضعیف است، مشخص کند.

همه ما با دانش آموزانی مواجه بوده ایم که ادعا می کنند زمان زیادی برای درس خواندن کنار گذاشته اند اما نتیجه دلخواهی نصیبشان نمی شود. من از دانش آموزانم می خواستم در درس های حفظ کردنی موضوع درس را برای خود خلاصه کنند. با خود سوال و جواب کنند و نکات کلیدی درس را برای مرور مجدد یادداشت کنند.

ضمن این که به طور معمول، بعد از هر یک ساعت مطالعه، 15 دقیقه استراحت نیاز است. قدم زدن در حیاط، نوشیدن یک لیوان آب یا خوردن مقداری خوراکی مقوی تاثیری مثبت بر عملکرد مغز دانش آموز می گذارد. دیدن یک برنامه تلویزیونی مفرح بعد از دو ساعت تمرین ریاضی حل کردن می تواند موجب افزایش تمرکز و توجه دانش آموز بر مفاد درسی اش شود.

دیگر اقدامی که می توانست در کاهش اضطراب دانش آموزان موثر باشد ایجاد آمادگی در بچه ها و فراهم کردن شرایط و امکاناتی بود که آنها بتوانند با آرامش و راحتی آزمون دهند. من با شبیه سازی آزمون های ترم قبل از برگزاری توانستم خودباوری را در دانش آموزانم تقویت کنم.

اما شاید مهم ترین اقدامی که بتوانم از آن یاد کنم این است که با کار مضاعف و استفاده حداکثری از وقت کلاس توانستم تمرینات متعدد و متفاوت زیادی را چندین و چند بار تکرار کنم و مصداق این ضرب المثل که کار نیکو کردن از پر کردن است بنیه علمی و اعتماد به نفس و سطح آگاهی دانش آموزانم را افزایش دهم.

روش های کاهش استرس قبل از امتحان
من در طول فرآیند تدریس از هیچ اقدامی فروگذار نکردم و این چیزی بود که دانش آموزانم به آن واقف بودند برای آزمون های پایان ترم نیاز داشتیم کمی دانش آموزان را آماده تر کنیم و قوای روحی شان را تقویت نماییم. از دانش آموزانم خواستم توانایی های خود را باور داشته باشند، خود را با دیگری مقایسه نکنند و همیشه نسبت به خود قضاوت مثبت داشته باشند و.....
به آنان متذکر شدم خواب و استراحت کافی داشته باشند. خواب کافی می تواند از شدت اضطراب بکاهد و عملکرد مغز را افزایش دهد. هر گونه بی نظمی در برنامه خواب یا کم خوابی موجب کاهش کارایی مغز و افزایش استرس می شود.
تغذیه مناسب نیز تاثیری مستقیم بر عملکرد تحصیلی دانش آموز می گذارد. تحقیقات و پژوهش های مختلف نشان می دهند رژیم های غذایی ناسالم و ناکافی تاثیری منفی بر قابلیت فراگیری دانش آموزان، تمرکز حواس و هوشیاری آنان می گذارد.

در طول ترم هم دانش آموزانم مکلف کرده بودم همیشه مقداری کشمش یا مویز و یک بطری آب همراه خود داشته باشند و می توانستند در مواقع لزوم بدون اجازه از اینها استفاده کنند.
توصیه به انجام حرکات ورزشی نیز مفید است. کما این که در حین تدریس نیز هرگاه احساس می کردم دانش آموزان کسل و بی حوصله شده اند و سطح آموزش پذیری شان افت کرده از آنان می خواستن به اتفاق هم چند حرکت ساده ورزشی انجام دهیم. ورزش موجب کاهش تنش های عصبی و استرس می شود.


روش های رفع استرس در روز امتحان

برای روزهای آزمون هم توصیه هایی داشتم:

از دانش آموزان خواستم زودتر از ساعت تعیین شده امتحان، در محل باشند.
وسایل مورد نیازشان را به همراه داشته باشند.
یک بطری کوچک آب و مقداری کشمش یا مویز به همراه داشته باشند.
یادداشت های خود را که شامل نکات مهم درس، فرمول ها، تاریخ ها، نام های خاص و... است با خود همراه داشته باشند تا بتوانند پیش از امتحان مروری بر آنها بکنند

تنفس عمیق قبل از شروع جلسه امتحان موجب می شود تا اکسیژن بیشتری به مغز برسد و آرامش جسمی بهتری به دست آید.

نتیجه گیری

این آموزش ها و اقداماتی که در طول یک سال تحصیلی شکل گرفت اگرچه منجر به ریشه کن شدن اضطراب دانش آموزان کلاسم نشد اما تا حدود زیادی این مشکل را تحت کنترل در آورد و آسیب هایی که در سنوات تحصیلی گذشته به دانش آموزان وارد شده بود را التیام بخشید. در پایان سال دانش آموزان در حالی به خانه های خود برگشتند که آزمون نمونه دولتی پیش روی آنان بود و من با بیان روش های تست زنی و کاهش اضطراب آنان را برای مواجهه با این آزمون نفس گیر آماده کرده بودم.

منابع

توصیه های دکتر پرویز رزاقی شهرستانی‎/ روانشناس

تبلیغات متنی