امروز جمعه 02 آذر 1403
صفحه اصلی | درباره ما | تماس با ما

نقش جمعیت در برنامه ریزی شهری

 0

مقدمه

جمعیت در هر کشوری مبنای اساسی هر برنامه ریزی می باشد. لذا باتوجه به شاخص ها و معیارهای جمعیتی و بکاربستن آنها در بعد اجرایی برنامه ریزی ها می تواند نقش مهمی در برنامه ریزی پایدار داشته باشد. با وجود اینکه افزایش سریع و ناموزون جمعیت شهری عاملی در بروز و گستردگی مشکلات و مسائل شهری چون کمبود مسکن، حاشیه نشینی، کمبود سرانه های شهری، نارسایی خدمات و... بوده و می باشد ولی گستردگی این مسائل ناشی از کم توجهی به جمعیت و شاخص های آن در برنامه ریزی هاست.

برنامه ریزی شهری نیز باتوجه به اقتصاد و عملکرد عوامل شهری، نحوه استفاده از اراضی، محله بندی، مسکن، ترافیک، فضای سبز و... را در رابطه با جمعیت و فونکسیون شهر مورد بررسی قرار می دهد.

در این مقاله سعی می شود به تعریف بعضی مؤلفه های جمعیتی و نقش آن ها در برنامه ریزی شهری پرداخته شود.

نقش تعداد و بعد خانوار در برنامه ریزی شهری

منظور از تعداد خانوار میزان خانوارهایی است که در یک واحد مسکونی به صورت مستقل یا مشترک با سایر خانوارها زندگی می کنند. بررسی تعداد خانوار از شاخص های عمده جمعیتی در برنامه ریزی هاست؛ چرا که این شاخص به عنوان یکی از مهم ترین شاخص ها در بدست آوردن میزان کمبود مسکن، برآورد نیازهای مسکن ساکنین در آینده و... می باشد. همچنین بعد خانوار شاخصی برای سنجش تراکم جمعیتی، سرانه واحد مسکونی برای هر نفر، نسبت خانوار به واحد مسکونی، تعداد اتاق برای هر نفر در واحد مسکونی و کمبودهای آن می باشد.

نقش ساختار سنی و جنسی در برنامه ریزی شهری

بررسی جمعیت براساس گروههای سنی برای اطلاع از ساختار و ترکیب سنی جمعیت صورت می گیرد تا بدین ترتیب جمعیت در سن کار، ضریب تکفل و ضریب وابستگی بدست آید. علاوه براین هرگروه سنی دارای نیازهای ویژه بوده و نیز اثرات ویژه ای بر جامعه دارند، که با اطلاع از کم و کیف آن می توان برنامه ریزی دقیق تر و پخته تری ارائه داد. چرا که نیازهای متفاوت گروههای سنی باعث آن می شود که برنامه ریزی براساس گروههای مختلف سنی صورت پذیرد.

نسبت وابستگی:

نسبت جنسی نیز به لحاظ نقش های متفاوت هرکدام از این دو جنس برساختار اجتماعی-اقتصادی حائز اهمیت است.

در کلیت باید گفت شاخص نسبت جنسی و سنی در تحلیل های جمعیتی و در برنامه ریزی شهری نقش عمده را می تواند ایفا نماید. چراکه این شاخص معیاری تعیین کننده در چگونگی تأمین نیازهای مختلف برحسب تقاضا و نیازهای سنین و جنسهای مختلف می باشد.

میزان جمعیت

یکی دیگر از مهمترین مولفه های جمعیتی، تعداد جمعیت می باشد که عوامل مختلفی باعث افزایش یا کاهش در شهر می شود که می توان به: مرگ و میر، باروری و مهاجرت اشاره نمود.

باروری:

از آن نظر حائز اهمیت است که هرگونه تغییر بنیادی ساخت جمعیت را باید در تغییرات سطح باروری جستجو کرد. کاهش مستمر آن موجبات سالخوردگی جمعیت را فراهم می سازد و افزایش آن به جوانی جمعیت منجر می شود. اولی کاهش مستمر رشد جمعیت و دومی افزایش مداوم آن را تا رسیدن به سطوح معینی برمی انگیزد.

مرگ و میر:

یکی از عوامل اصلی جمعیتی است که ثبات یا تغییر آن در جریان زمان در کنار عوامل دیگر بخصوص باروری سبب تغییر در حجم جمعیت، توزیع جمعیت یا ترکیب جمعیت است.

مهاجرت:

اثر مهاجرت بسته به ابعاد، ساخت سنی، جنس و... متفاوت خواهد بود. و هرکدام از این موارد نیازهای خاص خود را می طلبد. و مهاجران باید از همه ابعاد (سن، جنس، تعداد و...) شناسایی شوند تا برنامه ریزی متناسب با آن ها انجام گیرد.

1

2

3

4

5

6

جمعیت در آغاز دوره

جمعیت در پایان دوره

میزان رشد طبیعی سالانه

تعداد جمعیت با رشد طبیعی در پایان دوره

مانده مهاجرتی خالص مهاجران در پایان دوره

میزان خالص مهاجرتی سالانه

پیش بینی جمعیت

پیش بینی جمعیت و آینده نگری از نحوه و چگونگی افزایش جمعیت نیز گامی مهم در برنامه ریزی شهری است. چرا که آگاهی از نیازهای آینده و برنامه ریزی در جهت رفع نیازهای نسل های آتی که به جمعیت شهر اضافه خواهد شد نشان دهنده آینده نگری و برنامه ریزی در جهت استفاده از پتانسیل های بالقوه و تقویت پتانسیل های بالفعل جهت توسعه شهر به سمت توسعه پایدار است. بنابراین پیش بینی جمعیت از ضروریات مطالعات جمعیتی در شهر است.

روشهای پیش بینی جمعیت

مدل رشد خطی: + na

فرض اساسی این مدل، این است که روند رشد جمعیت به صورت تابعی از رشد ثابت جمعیت درگذشته و وضع موجود درنظر گرفته شود. یعنی اینکه جمعیت بطور نسبی در طول زمان افزایش یابد.

مدل رشد نمایی: *به توان (1+r) n

روش ترکیبی:

علت اطلاق کلمه ترکیبی آن است که در این روش، جمعیت پیش بینی شده براساس عملکرد مجموعه عوامل موثر بر تغییر و تحول جمعیت به دست می آید. این عوامل عبارتند از باروری، مرگ و میر، مهاجرت و ترکیب سنی و جنسی جمعیت. در این روش پس از بررسی چگونگی تغییر و تحول هریک از عوامل فوق به تدوین فرضیاتی درباره تغییرات احتمالی آنها در آینده پرداخته و گزینه های خاصی از آنها را انتخاب می نمایند. تعیین روند تغییرات عوامل موثر بر رشد جمعیت و انتخاب فرضیه های مربوط به چگونگی تغییرات آنها در آینده مهمترین مرحله ی پیش بینی جمعیت به روش ترکیبی است.

در این روش پیش بینی، ابتدا جمعیت پایه را به تفکیک جنس در گروههای سنی منظم پنج ساله گروه بندی نموده و سپس جمعیت هرگروه سنی را در ضریب احتمال بقای مربوط به آن گروه ضرب می نمایند تا جمعیت گروه سنی پنج سال و بالاتر از آن در پنج سال بعد بدست آید.برای احتساب تعداد افراد در گروه سنی 0-4 ساله تعداد موالید دوره پنج ساله مورد بحث را محاسبه و پس از تفکیک آن برحسب جنس ارقام حاصل را در ضریب احتمال بقای مروط به خود ضرب می نمایند.

تعداد موالید دوره ی پنج ساله را به شرح زیر محاسبه می نمایند:

میزان های باروری در گروههای سنی پنج ساله را در تعداد زنان واقع در آن سنین ضرب می کنند. این عمل را یک بار در جمعیت آغاز دوره و بار دیگر در جمعیت پایان دوره انجام می دهند. میانگین ارقام حاصل، تعداد موالید سالانه در میانه ی دوره خواهد بود که با ضرب کردن آن در عدد پنج تعداد موالید دوره ی پنج ساله بدست می آید.در مواردی که میزان های باروری برحسب گروههای سنی معلوم نباشد، می توان تعداد زنان واقع در سن باروری را در میزان باروری عمومی ضرب نمود تا تعداد موالید سالانه ی جمعیت در آن مقطع زمانی بدست آید.

مرحله ی بعدی در پیش بینی جمعیت به روش ترکیبی، دخالت دادن اثر مهاجرت ها است. در این مورد باتوجه به مجموعه ی اطلاعات موجود و یا به کمک بررسی های نمونه ای ترکیب سنی و جنسی مهاجران و چگونگی تغییر و تحول آن را در دوره ی پیش بینی برآورد نموده، سپس به پیش بینی تعداد آنان مانند یک جمعیت معمولی با سطح باروری و مرگ و میر خاض خود اقدام می نمایند. آنگاه به فرض همانند شدن مهاجران از نظر خصوصیات جمعیتی در یک دوره ی n ساله با جمعیت قبلی منطقه، ارقام پیش بینی شده ی مهاجران در گروههای سنی را نظیر به نظیر به تعداد افراد پیش بینی شده ی جمعیت غیرمهاجر در همان سال می افزایند تا کل جمعیت گروه سنی بدست آید. حاصل جمع تعدا افراد گروههای سنی، کل جمعیت هر جنس و مجموع تعداد افراد دوجنس، کل جمعیت پیش بینی شده را در پایان یک دوره ی پنج ساله نشان می دهد. با تکرار این محاسبات می توان به پیش بینی جمعیت در دوره های پنج ساله ی دیگر نیز پرداخت.

نرم‌افزارهای پیش‌بینی جمعیّت با روش ترکیبی

برای انجام پیش‌بینی‌های جمعیّت با روش ترکیبی نرم‌افزارهای متفاوتی طرّاحی شده است. Peopleیکی از انواع نرم‌افزارهای رایانه‌ای در این زمینه است که در محیط Dosقابل اجرا می‌باشد. هرچند نرم‌افزار فوق کاربرد گسترده‌ای در انجام پیش‌بینی‌های جمعیّت داشته و دارد، و هم‌اکنون نیز در دانشگاه‌های معتبر کشور در دوره‌ی کارشناسی ارشد جمعیّت‌شناسی و در قالب درس نرم‌افزارهای جمعیّتی تدریس می‌شود, امّا تردیدی نیست که با پیشرفت‌های سریعی که در سال‌های اخیر در زمینه‌ی به‌روز‌کردن نرم‌افزارهای قدیمی‌تر صورت گرفته، زمان نقش مهمّی در انجام فعّالیّت‌های علمی و آکادمیک پیدا کرده است. به‌طور کلّی، هر آن‌چه که جمعیّت‌شناس را در کم‌ترین زمان ممکن به هدف‌های موردنظر رهنمون شود, از اعتبار و اهمیّت بیش‌تری برخوردار خواهد بود.

علاوه بر این‌ها، در نسخه‌ی تحت ویندوز MortPak: بسته‌ی نرم‌افزاری سازمان ملل برای اندازه‌گیری مرگ‌ومیر*، برنامه‌ای با عنوان PROJCTتعبیه شده است که هدف آن پیش‌بینی سالانه‌ی جمعیّت بر حسب سن و جنس به مدّت 100 سال بر مبنای جمعیّت پایه (بر حسب گروه‌های سنّی 5 ساله و جنس) و فرض تغییرات آینده‌ی باروری، مرگ‌ومیر و مهاجرت است. این روش بر مبنای جمعیّت‌های پایه‌ی زن و مرد در گروه‌های سنّی 5 ساله و تغییرات فرض‌شده در باروری و مرگ‌ومیر، یک پیش‌بینی جمعیّت بر حسب سن و جنس در سال‌های منفرد انجام می‌د‌هد. پیش‌بینی‌ها را می‌توان برای یک دوره‌ی زمانی 100 ساله انجام داد.

نرم‌افزار دیگر DemProj است که از جمله‌ی نرم‌افزارهایی است که در راستای پاسخ به نیازهای روز جمعیّت‌شناسان و بهبود نسخه‌های قدیمی‌تر نرم‌افزارهای پیش‌بینی جمعیّت،،People در محیط ویندوز طرّاحی شده است. مدل جمعیّت‌شناختی اسپکتروم، که با عنوان DemProjشناخته شده است، برنامه‌ای رایانه‌ای برای انجام پیش‌بینی‌های جمعیّت در سطح ملّی و منطقه‌ای است. این برنامه مستلزم اطّلاعاتی درباره‌ی شمار افراد بر حسب سن و جنس در سال پایه، و همین‌طور داده‌های سال جاری و فرض‌هایی درباره‌ی آینده‌ی میزان باروری کل[4]، توزیع سنّی باروری[5]، امید زندگی در بدو تولّد بر حسب جنس[6]، مناسب‌ترین مدل جدول عمر[7] و حجم و الگوی مهاجرت بین‌المللی[8] است. این اطّلاعات برای پیش‌بینی حجم جمعیّت در یک دوره‌ی زمانی 150 ساله استفاده می‌شود. برای نخستین بار در سال 1980 بود که نرم‌افزار DemProj به بازار عرضه شد. از آن زمان تاکنون، برنامه‌ریزان و محقّقین بسیاری در سطح جهانی از آن استفاده کرده‌اند. در راستای پاسخ به دیدگاه‌ها و پیشنهادهای استفاده‌کنندگان، این برنامه در طول زمان به روزتر شده است. برای نخستین‌بار ویرایش 4 این نرم‌افزار توسّط نگارنده در سال 1384 به زبان فارسی ترجمه ‌و در اختیار علاقه‌مندان قرار گرفت. اخیراً نیز کتابی با عنوان Spectrum: سیستم مدل‌سازی سیاست‌گذاری توسّط نگارنده ترجمه و از سوی انتشارات جامعه‌شناسان در سال 1388 به بازار نشر عرضه شده است. فصل دوّم این کتاب با عنوان DemProj: برنامه‌ای برای انجام پیش‌بینی‌های جمعیّت، نسخه‌ی ویرایش‌شده‌ی کتاب DemProj است که پیش‌تر از سوی انتشارات مرکز مطالعات و پژوهش‌های جمعیّتی آسیا و اقیانوسیه چاپ شده بود.

نتیجه گیری

جمعیت و عناصر وابسته به آن بعنوان عاملی تعیین کننده در پیشبرد و تحقق برنامه ریزی هاست. متأسفانه در بسیاری از برنامه ریزی ها به جمعیت به عنوان مفهومی صرفاً کمی که مقدار عددی بیش نیست پرداخته شده است. بسیار شاهد آن هستیم که در طرح های شهری چون طرح تفصیلی و جامع شاهد مطالعات عمیق جمعیتی بوده ولی در مرحله ی برنامه ریزی و ارائه پیشنهاد، جمعیت و شاخص های آن، آنطور که باید در نظر گرفته شود به کار بسته نمی شود. در نتیجه این امر، عاملی در پراکندگی نامناسب و نارسایی خدمات در شهر شده که نه تنها جوابگوی نیازمندیهای جمعیت ساکن نیست بلکه مسائل و مشکلات دیگری را نیز سبب ساز می شود.

باید گفت که جمعیت تنها یک شاخص کمی نیست بلکه شاخصی کیفی با بیان کمی است که با بررسی ویژگی های جمعیتی یک شهر می توان ساختار برنامه ریزی آن را تعیین نمود. بنابراین در نظرگرفتن شاخص های جمعیتی در برنامه ریزی ها و برنامه ریزی براساس شاخص های جمعیتی می تواند بر موفقیت برنامه ریزی بیفزاید.

درنتیجه توجه و شناخت و تحلیل دقیق عناصر جمعیتی در مناطق و محلات مورد مداخله و برآورد میزان جمعیت در آینده ی شهر، همچنین برنامه ریزی جهت تأمین نیازهای نسل های آتی که به جمعیت فعلی اضافه خواهند شد از ضروریات در بررسی های جمعیتی بوده مطمئناً باعث می شود برنامه ریزی ها در راستای رفع نیازهای ضروری شهروندان انجام گیرد.

منابع و مآخذ:

زنجانی، حبیب اله؛ مجموعه مباحث و روشهای شهرسازی(جمعیت)؛ مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری، 1369

زیاری، کرامت اله؛ اصول و روشهای برنامه ریزی منطقه ای؛ دانشگاه تهران، 1388

آسایش، حسین؛ اصول و روشهای برنامه ریزی ناحیه ای؛ دانشگاه پیام نور، 1379

کلانتری، صمد؛ روشهای مقدماتی تحلیل جمعیت؛ مانی، 1375

سرایی، حسن؛ روشهای مقدماتی تحلیل جمعیت؛ دانشگاه تهران، 1381

دویران، اسماعیل؛ فصلنامه جمعیت شماره 66/65، مقاله نقش جمعیت در برنامه ریزی شهری

تبلیغات متنی